3 w 1, czyli poznaj swój mózg.

MÓZG – WCIĄŻ WIELE JEST DO ODKRYCIA

Mózg – nasz wewnętrzny system sterowania i dowodzenia. Potężne narzędzie, jakim dysponuje każdy z nas i które ma ogromny wpływ na nas i nasze życie. Pomimo ogromu wiedzy zdobytej przez naukowców, mózg wciąż jest bardzo tajemniczym organem i zapewne wiele jeszcze przed nami do odkrycia i zrozumienia. Prawdopodobnie pełna wiedza na temat mózgu nie będzie szybko, a może nawet nigdy dostępna. Natomiast nie jest to żadną przeszkodą w zapoznaniu się z tym, co już jest opublikowane i choć jeszcze niepełne, niedoskonałe, może pomóc nam w zrozumieniu samych siebie.

TEORIA MÓZGU TRÓJJEDNEGO – KONCEPCJA PRZYSTĘPNA DLA KAŻDEGO

Zatem od czego zacząć, która z prac naukowych na temat mózgu może nam pomóc w codziennym funkcjonowaniu? Myślę, że warto zaznajomić się z teorią mózgu trójjednego stworzoną w latach 60-tych XX wieku przez neurobiologa Paula MacLeana. Według jego koncepcji nasz mózg to nie jeden mózg, a trzy odrębne mózgi nałożone na siebie warstwami. Każda z tych warstw powstała na innym etapie ewolucji człowieka. Im niżej, głębiej położona warstwa, tym starsza część mózgu.

MÓZG GADZI – PRZETRWANIE

Najstarszy mózg, mózgi gadzi, nazywany również prymitywnym, jest położony najgłębiej. Jest odpowiedzialny za podstawowe funkcje życiowe, zachowania instynktowne, za zapewnienie nam przetrwania. Mózg ten ma pierwszeństwo przed innymi częściami mózgu w podejmowanych działaniach. Przykładem może być nurkowanie pod wodą na wstrzymanym oddechu, gdy, pomimo świadomej chęci kontynuowania tej czynności, mózg gadzi będzie chciał doprowadzić do tego, by się wynurzyć i zaczerpnąć kolejny oddech.

MÓZG LIMBICZNY – EMOCJE

Kolejna warstwa, środkowa, to paleolityczny mózg ssaczy, nazywany również mózgiem emocjonalnym, limbicznym. Jest to mózg emocji, który ma zdolność do ich regulacji oraz tworzenia wspomnień z nimi związanych. To tu budowane są relacje z innymi. Właśnie w tym środkowym mózgu znajduje się układ limbiczny, który łączy wszystkie ssaki. Jego funkcje umożliwiają nam sprawowanie odpowiedniej opieki nad potomstwem. Inną ważną funkcją układu limbicznego, a dokładniej znajdującego się w nim ciała migdałowatego, jest wyłapywanie potencjalnych zagrożeń. Nasz mózg, w sposób dla nas nieświadomy, skanuje wewnętrzne i zewnętrzne otoczenie, by dbać o nasze bezpieczeństwo. Gdy dostrzeże jakieś niepokojące sygnały, szybko, wręcz natychmiastowo, podejmuje działanie. Do akcji dołącza mózg gadzi i uruchamiana jest instynktowna reakcja na stres, walka bądź ucieczka. Bo gdy robi się niebezpiecznie, nie ma czasu do stracenia i myślenia. Ceną za tę szybkość jest ograniczona dokładność oraz niekoniecznie najbardziej optymalne działanie – rozpoznane zagrożenie nie zawsze jest prawdziwe, a nasze zachowania są odruchowe. Wszystko po to, by zapewnić nam przetrwanie.

KORA NOWA – RACJONALNE MYŚLENIE

Najwyższy mózg, i tym samym najmłodszy, to mózg neossaków, czyli kora nowa. Ten najbardziej zaawansowany mózg wykształcił się tylko u wyższych ssaków, w tym u człowieka. Jest to mózg odpowiedzialny za bardziej złożone, tym samym bardziej energochłonne funkcje. To tu odbywa się planowanie, rozwiązywanie problemów, racjonalne myślenie czy nauka języka bądź innych czynności. To ta część mózgu umożliwia nam samokontrolę, współdziałanie z innymi oraz prospołeczne zachowania, w tym empatię. Procesy związane z logicznym myśleniem, tworzeniem kreatywnych pomysłów, dogłębnym analizowaniem, odbywają się w części kory nowej nazywanej korą przedczołową. W porównaniu do układu limbicznego, który działa jakby bez zastanowienia, płat przedczołowy jest powolny, potrzebuje czasu do namysłu i podjęcia decyzji o dalszym działaniu (aby było logicznie i dokładnie). Dlatego w sytuacji, gdy mózg wyłapie jakieś zagrożenie, kontrolę przejmuje szybki układ limbiczny, a wolny płat przedczołowy zostaje jakby ’wyłączony’. Co ważne, kora nowa rozwija się przez sporą część naszego życia i dopiero około 30-tego roku życia nasz mózg jest w pełni ukształtowany.

RÓŻNE OBSZARY – RÓŻNE FUNKCJE I ZAKRESY ODPOWIEDZIALNOŚCI

Oczywiście omówiona powyżej teoria mózgu trójjednego to mocno uproszczony model. Koncepcja ta odniosła wielki sukces, ale i spotkała się z ogromną krytyką. Pośród naukowców raczej wytykane są jej niedociągnięcia, niespójności i błędne założenia, natomiast znajduje uznanie w psychologii popularnej dostępnej dla każdego. Jej ogromnym atutem jest prostota i możliwość przyswojenia przez osoby nie mające żadnej wiedzy z dziedziny neurologii. Dzięki niej dowiadujemy się, że mózg ewoluował na przestrzeni czasów oraz że poszczególne obszary różnią się od siebie i mają inny zakres odpowiedzialności. Uczymy się, że będąc w obszarze kory nowej działamy świadomie, w sposób przemyślany, często określany racjonalnym. Z kolei będąc w obszarze układu limbicznego działamy bez zastanowienia, spontanicznie, emocjonalnie, często jest to nazywane zachowaniem nieracjonalnym. Natomiast w mózgu gadzim reakcje są odruchowe, instynktowne, pozostające poza naszą kontrolą i świadomością, tak by zapewnić nam przetrwanie. Bardzo przystępnie podsumowała to psycholożka Monica Johnson: “Pamiętaj, że twoja kora nowa to przetwarzanie poznawcze, mózg ssaków to przetwarzanie emocjonalne, a mózg gadów to przetwarzanie ciała.”(1)

WIEDZA – KROK KU ZROZUMIENIU SIEBIE

Dobrze – mamy teorię, ale co nam to daje w praktyce? Dzięki tej wiedzy mamy możliwość przyjrzenia się naszym działaniom i orientacyjnego określenia, który obszar jest/był za nie odpowiedzialny. Początkowo prawdopodobnie będzie to głównie refleksja do zdarzeń przeszłych. Wraz z czasem możemy zyskać umiejętność oceny sytuacji tu i teraz, a nawet działań, które dopiero zamierzamy podjąć. Obserwacja taka pozwala nam zweryfikować czy podjęte działanie było świadome czy może wynikało ze stresu, ze stanu alarmowego w naszym mózgu. Jak wspomniano wcześniej, zagrożenie zidentyfikowane przez układ limbiczny niekoniecznie musi być prawdziwe – ceną szybkości jest dokładność. Oznacza to, że mózg może zidentyfikować jako zagrożenie zwykłe codzienne zdarzenia – np. gdy mamy czerwone światło na skrzyżowaniu; gdy ktoś przypadkowo popchnie nas w kolejce do kasy; gdy obejrzymy trzymający w napięciu film akcji. W rezultacie, jako że układ limbiczny, a kolejno mózgi gadzi zaczynają dowodzić, nasze działanie, owszem, będzie szybkie, ale niekoniecznie racjonalne. Nasz wewnętrzny gad może przejąć kontrolę nad naszym zachowaniem i być może wciśniemy pedał gazu, by przejechać na ’wczesnym’ czerwonym świetle (z okrzykiem w głowie ‘jeszcze tylko ja!’); osobę z kolejki obdarzymy nieprzyjemnym komentarzem (z jadowitą myślą ‘zaraz Ci oddam!’); a w trakcie filmu w pięć minut zjemy całe opakowanie popcornu(z niedowierzaniem w oczach, że nasz superbohater mógł zginąć).

BODŹCE WOKÓŁ, CZYLI STRES

Tak szybkie reakcje mają zwiększyć nasze szanse na wyjście bez szwanku z trudnych sytuacji. Zapewne świetnie sprawdzały się w czasach, gdy atak dzikich zwierząt był na porządku dziennym, ale niekonieczne są adekwatne w stosunku do dzisiejszych niebezpieczeństw. Przy czym nie mówię tu o prawdziwych zagrożeniach, które niestety istnieją i realnie mogą nas skrzywdzić, a o stresorach, które nasz mózg postrzega jako niebezpieczeństwo. W obecnej rzeczywistości, w której mierzymy się z nadmiarem bodźców płynących do nas z wielu stron, każdy z nich potencjalnie może włączyć alarm w naszym mózgu. W rezultacie mózg limbiczny i mózg gadzi mogą nazbyt często przejmować dowodzenie, co oczywiście nie jest stanem dla nas korzystnym. Może to powodować chroniczny stan stresu dla naszego mózgu, który staje się tak wyczulony na zewnętrzne i wewnętrzne sygnały, że byle szmer, gest, słowo, błahostka może uruchomić kolejną reakcję obronną. Prowadzi to do samonapędzającego się cyklu stresu, który trudno zatrzymać i który negatywnie odbija się na naszym codziennym życiu i zdrowiu.

DOSTRZEGANIE SIEBIE – KLUCZ DO SUKCESU

Wiedząc o tym wszystkim łatwiej dostrzec jak kluczowa jest uważność wobec tego co robimy, myślimy, czujemy. Poprzez obserwację własnych reakcji, schematy naszego działania stają się dla nas widoczne. Daje nam to szansę na refleksję co się stało i dlaczego akurat wtedy. Pogłębia się nasza samoświadomość oraz umiejętność wyłapywania sygnałów, że jesteśmy blisko wejścia w stan poczucia zagrożenia. Otwiera nam to drzwi do podjęcia ewentualnych kroków, by poprzez samoregulację obniżyć odczuwane napięcie i zwiększyć posiadane zasoby energetyczne. Pozwoli nam to zapobiec uruchomieniu się automatycznych reakcji i zadziałać w bardziej świadomy i wspierający nas sposób. Oczywiście nie chodzi o to, żeby dążyć do nieustannego działania w obszarze kory nowej (co na dłuższą metę byłoby wyczerpujące i niemożliwe). Nie. Tak samo potrzebujemy w życiu chwil beztroskiej radości, jak i chłodnej oceny sytuacji; gwałtownego hamowania, by uniknąć stłuczki i bacznego skupienia na znakach, by dotrzeć do wyznaczonego celu. Ważne, by żaden z obszarów nie był dominujący, by była między nimi równowaga. Bo gdy czegoś jest za dużo, to zaczynają się problemy. A życie pokazuje, że żadna skrajność nie jest dobra – nawet od najlepszego przyjaciela czasem trzeba odpocząć, by móc cieszyć się dobrą relacją.

Przypisy

1. Cytat zaczerpnięty z artykułu: Monica Johnson, How Does Trauma Hijack the Brain?, https://www.psychologytoday.com/gb/blog/the-savvy-psychologist/202111/how-does-trauma-hijack-the-brain, dostęp: 05.2022
   Oryginalny cytat: “Remember that your neocortex is cognitive processing, the mammalian brain is emotional processing, and the reptilian brain is body processing.”, tłumaczenie własne.

Bibliografia

Gerald Wiest, Neural and Mental Hierarchies, 2012, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3505872/, dostęp: 05.2022.

Richard Hill, Matthew Dahlitz, The Triune Brain, 2016 https://www.thescienceofpsychotherapy.com/the-triune-brain/, dostęp: 05.2022.

Rick Hanson, The Fight or Flight Response, https://www.rickhanson.net/fight-flight-response, dostęp: 05.2022.

Monica Johnson, How Does Trauma Hijack the Brain?, https://www.psychologytoday.com/gb/blog/the-savvy-psychologist/202111/how-does-trauma-hijack-the-brain, dostęp: 05.2022.

Stuart Shanker, Blue Brain Red Brain Balance is the Key, https://self-reg.ca/blue-brain-red-brain-balance-is-the-key/, dostęp: 05.2022.